DUBOČKA PEĆINA
POLOŽAJ
Na 12. km magistralnog puta Kučevo-majdanpek, koji prati dolinu Peka, odvaja se put za selo Duboka. Posle 4 km asvaltnog puta, stiže se u centar sela, a put sličnih karakteristika, produžava do sela Radenke. Od tog puta, na severnom kraju sela, odvaja se, s leve strane, seoski put, kojim se može kretati do gaza preko rečice, koju hrane izvori ispred pećine. Sa tog puta, oči su stalno usmerene i prikovane za visoku krečnjačku liticu, na čijoj donjoj trećini zjapi veliki tamni otvor. Sa približavanjem, dimenzije tamnika stalno rastu i prvobitno iznenađenje zamenjuje radoznalost, da se što pre dođe do tog ogromnog, tajanstvenog mraka. Postoji izvesna doza straha od nepoznatog, ali i želja da se strah i magičnost tog otvora smanje i dovedu u realne okvire sa ostalom okolinom. Taj prizor izazvao je i mučio čoveka od Kamenog doba do danas. Ni strah ni opasnost nisu nikada zaustavili čoveka, u njegovom hodu prema otkrićima i težnji za saznanjem.
Kada se pređe rečica, dalje se može pešice, strmom stazom, dok se ne izbije na malu zaravan, sa koje se oseća prohladni dah pećine. Do zaravni treba savladati visinsku razliku od oko 60 m.
Stariji naziv pećine – Velika pećina ili Gaura mare – gotovo se izgubio, jer to i nije bilo ime, već opisno obeležje, prema dimenzijama; neki stupanj poređenja sa ostalim speleološkim objektima u okolini. Takvih bezimenih, opisnih pećina, ima i u drugim delovima istočne Srbije. Kod meštana je u upotrebi naziv Dubočka pećina. Slično je u stručnoj literaturi: F. Kanic (XIX vek), B. Karić, 1887.), R. Lazarević, 1980, V. Marjanović, 1996.; kod J. Cvijića (1895.) i B.P. Jovanovića (1951.) u upotrebi je Velika pećina. Danas je pećina stekla svoje lično ime, po kojem je prepoznatljiva među pećinama na teritoriji opštine Kučevo, ali i šire, među pećinama Srbije.
Zašto pećina nije ranije stekla osobeno ime, jer je to objekat koji je prisutan u kraju, vidljiv sa različitih strana, a najimpresivniji sa puta od Duboke prema Radenki? Možda je uzrok tome gubitak kontinuiteta u naseljavanju: starosedeoci su nestali, a novi naseljenici nisu imali od koga da preuzmu nazive (toponime) i druga saznanja i iskustva.to potvrđuje austrijski popis naselja i stanovništva iz 1716-1718. godine, u kojem se ne pominje selo Duboka (7).. Međutim, 5-6 godina kasnije, u Dubokoj je bilo 25 kuća, a 1734 godine – 30 kuća (7). Po J. Cvijiću (11), bilo je perioda, naročito u 17. veku, kada su ovi krajevi bili skoro pusti, a onda, krajem 17. veka i u toku 18. veka i kasnije, opet naseljeni. A takvih perioda u naseljavanju, bilo je više puta, u periodu turske okupacije, naročito u razdoblju tursko-austrijskih ratova.
Selo Duboka, rasuto pored Dubočke reke i nekih njenih pritoka, tokom čitavog 19. veka bilo je najveće selo u Zviškom srezu; od njega su kasnije nastala tri sela; Duboka, Radenka i Ševica. Na glas, među okolnim selima, došlo je po velikoj pećini, koja je bila stanište i sklonište ljudi, počev od neolita, a možda i ranije. U burnoj istoriji ovog kraja, često je bila utočište narodnih zbegova i skrivalište hajduka i odmetnika. Poznato je da je za vreme Kočine krajine (1788-1791), pećina bila sklonište ustanika, ali i put za izvlačenje prema Dunavu i spas od turskog zuluma. Za razliku od većine pećina, Dubočka pećina ima dva ulaza: skromni ponorski ulaz i ogromni pećinski portal-izlaz, koje je povezivao, nekad stalni, a danas periodski tok Ponorske reke. Kada je kroz pećinu tekla voda, bila je neosvojiva prirodna tvrđava.
Pored ogromne pećine, selo je došlo na glas i po jednoj mističnoj pojavi – rusaljkama: ženama koje padaju u trans i po narodnom verovanju uspostavljaju vezu sa umrlim precima i srodnicima. To se dešavalo samo o Duhovima, ranije mnogo češće i sa više osoba. U toku poslednjih petnaestak godina, nije zabeležen nijedan slučaj.
Dubočka pećina i Rusaljke, privlačilesu mnoge putnike i istraživače, koji su o tome ostavili pisane tragove: M. Milićević, V. Karić, J. Cvijić, F. Kanic, M. Garašanin, M. Vasić i dr.
Džinovski ulaz i hangar u produžetku, gde su visine preko 30 m, a dnevno svetlo dopire do 132 m, prirodno je da su raspaljivali narodnu maštu. To se naročito ispoljilo u periodu, kada se čovek udaljio od pećine, kada se ugao posmatranja promenio, pa je počeo da je naseljava vilama, vešticama, zmajevima, pokušavajući da pomoću tih tajanstvenih bića, objasni njeno mesto i njenu dušu.
Još uvek su kod meštana živa verovanja, koja datiraju iz prošlih vekova. Po jednoj legendi, u pećini je živeo strašni zmaj. Kad bi izašao iz pećine da se sunča, svojim zviždanjem – „zviždom“ – „potresao je sva okolna brda; otkuda potiče i ime celog kraja“ – Zvižd. Razvijeniju verziju iste pojave daje M. Nikolić, prema navodu V. Marjanovića (7): „Narod priča da je u preistorijsko vreme u Dubočkoj pećini živela nekakva strašna ala, koja je svoj bes, ali i zadovoljstvo, izražavala strašnim i jezivim zvižducima, od kojih je svaki živi stvor drhtao i u mišiju rupu se zavlačio. Po fijuku tog zvižduka, narod čitavom kraju dade ime Zvižd. To zviždanje neprestano je trajalo tri, sedam ili dvadeset i jedan dan, uglavnom na kratke predaha. Boga pitaj kad uginu aždaja, a zvižduk ostade onakav kakav je i bio. To je, kažu, njen duh!“
Legendu treba čuvati, jer ona bolje vezuje pamćenje nego činjenice. Racionalno objašnjenje postoji. To je vetar košava i njegova poznata dužina trajanja – 3,7 ili 21 dan.
Pošto su Rusalje – padalice, bile znamenitost Duboke i još nekoliko sela (Ševica, Neresnica), neophodno je u kratkim potezima, opisati tu pojavu masovne neuroze, na verskoj osnovi. Dešavalo se o duhovskim praznicima. Uz misteriozne i žalostive zvuke gajdi (karabaš) i violine (leutar), neka žena strašno jaukne i pada „kao sveća na zemlju“. (Sl. 2.) Njeni ukućani tada je uhvate i čvrsto drže za ruke, da se ne bi povredila. Veruje se da su je uhvatili duhovi. Da bi se Rusaljka povratila u život, („kao da je 99% mrtva“, ne oseća ubode, bol), potrebna su „tri kralja“ i „tri kraljice“ koji se uhvate u kolo i obilaze Rusaljku, dok karabaš svira „čuvenu, prastaru i žalosnu melodiju rusalja“, nastojeći da je probudi. Besvesno stanje traje 1-3 sata. Za to vreme, prvi kralj izvodi čitav ritual. U ruci ima nož (jatagan), beli luk, pelin i belu radu. Oko Rusaljke se izvodi mistično kolo i to na tri, pet ili devet mesta, sve dok se Rusaljka ne podigne. Pre buđenja, prvi kralj je poprska vodom sa mešavinom pelina i belog luka (po licu, ustima, očima), da bi je jak miris brže osvestio. Najzad, nose je do Dubočke reke i polivaju vodom: prvi kralj sipa vodu niz oštricu noža, a drugi kralj uzima vodu šakama i tri puta zapljuskuje Rusaljku. „za divno čudo, ona posle toga umorno otvara oči i oživljuje! Ali se ne seća ničega šta je s njom bilo“ (7).
Jednu verziju legende, vezane za pećinu i Rusalje, zabeležio je R. Kazmirović (1938-1939). Priča se da su se pred pećinom pobile dve kraljice, na Duhove. Jedna od njih „padajući, proklela je Dubočanke, rečima: Da Bog da, kako ja ovde pala, tako i svaka iz ovog mesta o ovom danu da pada!“ (7). Na Biljani petak, sa visokog pećinskog svoda, na jednom mestu, samo tog dana, kaplje voda – kap po kap. Veruje se da su to suze za nastradalom kraljicom.
(slika 2.)
Biljani petak je vesnik proleća, pojave prvog cveća i lišća. Praznuje se u prvi petak, posle Belih poklada, a to je kraj februara ili početak marta, jer je datum promenljiv. Do pre trideset godina, kod pećine je još održavan vašar, koji pominje F. Kanic (XIX vek). Pred mrak, meštani su silazili u centar sela i tu nastavljali igranku.
Legende, verovanja i običaji polako se gube, pred racionalnim idejama i programima, koji se odnose na korišćenje Dubočke pećine u turističkoj privredi. Međutim, ponešto od tog narodnog blaga, treba ugraditi u te programe.
DOSADAŠNjA ISTRAŽIVANjA
Ogromna pećina, misteriozni običaji, zlatonosne reke i drugo rudno bogatstvo Zvižda, bili su povod da su brojni istraživači, različitih struka, posećivali ovaj kraj i ostavili pisane dokumente, utiske, razmišljanja. Biće reči samo o istaživačima i putopiscima,čiju je pažnju privlačila Dubočka pećina.
M.Đ. Milićević (1876.), istraživač i putopisac, ističe da je selo Duboka, „znatno sa svoje velike pećine“. Njena širina, „na ustima“, iznosi oko 30 aršina, visina oko 40, a „duboka je čak do 100 aršina, a dalje je uža i mračnija“. Pominje legendu o zmaju i poreklu imena Zvižd, kao i uverenje meštana da se pećina pruža do Dunava, „4 sata kroz planinu i da kod sela Brnjice ima svoj drugi otvor!“.
V. Karić (1887.), naš poznati geograf i istaživač, opisuje ulaz u pećinu, nazivajući je Dubočkom pećinom: „izgleda pak, kao neko mračno i veoma jezivo ždrelo, razjapljeno pored sure krečne stene, koja se uspravno kao zid i visoka ispravila“. Dalje govori o prostranom ulazu, lepo svedenom, „te izgleda kao kakva po veća crkva, kojoj je svod visok do triestinu metara“ (Sl. 3). Pominje verovanje meštana da pećina dopire do dunava, kod sela Brnjice. U tursko vreme korišćena je za zbegove, ali i za trajnije boravište. U doba Kočine krajine, narod je kroz pećinu bežao prema Dunavu, a odatle u Austriju.
(slika 3.)
U vezi rusalja kaže : „u današnje dane (kraj 19. veka), narod iz okoline iskuplja se u ovu pećinu na Biljani petak, veseli se i bira među devojkama kraljice, koja će se o Trojicama, na tamošnjem saboru, a uz svirku karabaša, moliti Rusalijama, da dižu iz nesvesti žensku čeljad, koju ova boljka tog dana snađe“.
F. Kanic (1904.), veliki istraživač Balkana, koji je ostavio kapitalno delo, pod nazivom „Srbija“, piše da je Dubočka pećina duga oko 2,5 km, a mestimično široka do 175! Pored lepog nakita, u pećini su otkrivene kosti pećinskog medveda, zatim koštane igle i dr. Pećina može otići do Dunava. Zabeležio je i priču o strašnom zmaju koji živi u pećini i poreklo naziva Zvižd.
J. Cvijić (1895.), nezobilazno ime naše nauke, prvi je istraživač Dubočke pećine. Zove je Velika pećina u Dubokoj. Pored relativno iscrpnog opisa pećine, daje i dimenzije pojedinih delova. Ulaz je širok 16 m i oko 15 m visok. Prvi je dao dužinu glavnog kanala – 960m, kao i dužine sporednih kanala, čiji zbir iznosi 1968 m. Ova vrednost je ostala važeća do današnjeg dana. O evoluciji pećine i povezanosti sporednih kanala sa vratačama na površini izneo je mišljenje koje ne podleže reviziji. Današnji istraživači mogu da se dive njegovim opažanjima i zaključcima, a istraživao je kao mlad naučnik, u poslednjoj deceniji 19. veka, uz pomoć svojih pratilaca-meštana. Sem toga, dao je plan pećine i skicu okoline (Sl. 4). Hidrološko stanje u pećini nije se promenilo od tada. Pećina je siromašna nakitom, jer je još periodski aktivna.
B. P. Jovanović (1951.) je sledeći istraživač Dubočke pećine, 56 godina posle J. Cvijića. Sa speleološkom ekipom detaljno je istražio i opisao pećinu, izradio plan i uzdužne profile (Sl. 5.) i posebnu pažnju je posvetio genezi pećine. Međutim, u radu nije naveden podatak o dužini pećine, pa je to razlog da su Cvijićevi podaci ostali na snazi do danas. U pećini je zapazio nisku terasu, pa je izvukaopravilan zaključak o faznosti procesa mehaničke erozije. Registrovao je dva izvora: stalni, 15 m niže od kote ulaza i periodski izvor, desno od ulaza, koji je „neznatno niži od dna izlaznog dela Glavnog kanala“.
(slika 4)
(slika 5)
Od pedesetih godina ovog veka, do 2000. godine, opet je prošlo oko 50 godina. Za to vreme, bilo je više speleoloških grupa, koje su posećivale i istraživale Dubočku pećinu, ali su njihovi rezultati ostali u fondovima speleoloških društava.
Dubočku pećinu prvi put sam posetio 2.4.1978. godine; tada je tekla voda, pa se moglo doći samo do prvog vira, kod t. 3. Znajući za izvesne nedorečenosti prethodnih istraživača, koje su objektivne prirode, R. Lazarević je organizovao nova, detaljna istraživanja, koja su se odvijala u više etapa, zbog hidrološkog stanja, kao i zbog oskudnog finansiranja. U prvoj etapi, od 22-26.11.1999. godine (4 dana), istražen je deo pećine, koji nije bio ugrožen vodom. Učestvovali su: Stevan Ilić, Boban Ilić, Željko Jovanović, veterinar, Slobodan Stakić, student geologije i Goran Rajić iz Duboke. U trećoj etapi, 19. i 20.9.2000. godine (1,5 dan), snimljene su visine u glavnom kanalu, pomoću balona sa vodonikom. Bio je samo Boban Ilić. U četvrtoj etapi, 17.12.2000. godine (1,5 dan), snimljene su visine u Glavnom kanalu, pomoću balona sa vodonikom. Bio je samo Boban Ilić. U četvrtoj etapi, 17.12.2000. godine, istražen je visoki kanal, prebogat nakitom. U petoj etapi, 10. i 11.1.2001. godine, izvršena su dopunska istraživanja u novom kanalu i otkrivene su kosti pećinskog medveda. Učestvovali su: Stevan Ilić, Željko Jovanović, Duško Jovanović i Joca Budimirović, obojica iz Duboke.
Kretanje kroz pećinu u januaru bilo je vrlo teško, jer je ponor proradio i voda je ponirala u pećini, kod tačke 46. Međutim, dalje se proceđivala kroz nanos, tako da su svi virovi bili ispunjeni vodom. Za premošćavanje koristili smo dvoje merdevina od po 4 m. Ono što se po suvom prelazilo za 30-40 minuta, nije se moglo savladati ni za dva sata. U jedan od virova upao sam do pojasa i tako mokar nastavio istraživanje, sve do 17 sati. Joca Budimirović je napunio čizme, a i ostali nisu bili potpuno suvi.
U prvoj etapi dobili smo skromna sredstva od Odbora za kras i speleologiju Srpske akademije nauka i umetnosti, koja ne bi mogla da pokrije ni jedan istraživački dan naše grupe. Pomoć je došla od ugostiteljskog preduzeća „Rudnik“, od Dragoljuba Kržanovića, direktora (ishrana i smeštaj za mene). Opština, pred. Dragoslav Mratić, obezbedio je prevoz. Članovi ekipe nosili su hranu od kuće, dok su nam večeru obezbedili: Brana Aleksandrović iz Duboke (prvi dan) i Slobodan Petrović, pred. Mesne zajednice iz Duboke (dva dana). U januaru 2001. godine, bili smo na večeri kod Dušana Jovanovića i Joce Budimirovića (zet i tast). U drugoj etapi dobili smo malu novčanu pomoć od Opštine, a za istraživanje u januaru 2001. godine, opet od Odbora za kras i speleologiju. Prevoz je obezbeđivao direktor „Rudnika“, Dragoljub Kržanović. Lične troškove, članovi ekipe podnosili su sami.
Pišem o ovome detaljnije, da bi savremenici i buduće generacije saznale u kakvim se teškim materijalnim uslovima istraživala jedna od velikih pećina u Srbiji. Međutim, sve te teškoće nisu bile prepreka za istraživače. Postoji deviza: ako nema ko da pomogne, istražujemo o svom trošku!.*)
GEOLOŠKI SASTAV
Zviški neogeni basen ima približno meridijanski pravac prostiranja. Ispunjen je jezerskim sedimentima (meocen), koji su predstavljeni peskovima i šljunkovima. Njihova sadašnja gornja granica iznosi 565 m, pod Bložem, u severnom delu Zviške kotline (Č. Milić, 1951.). Istočni obod basena izgrađen je od proterozojskih zelenih škriljaca, koji su vodonepropustljivi; severni i južni obod od granitoidnih stena, takođe vodonepropustljivih, a zapadni obod od mezozojskih krečnjaka, izrazito propustljivih stena. (Sl. 6).
_______________
*) O rezultatima istraživanja Dubočke pećine održao sam predavanje u Srpskom geografskom društvu, 27.3.2001. godine, pred oko 100-120 studenata i profesora. Prethodnog dana, Vladimir Ljubojević, speleolog, obavestio me je pismom, da je ASAK (Akademski speleološko-alpiistički klub), takođe počeo istraživanja Dubočke pećine, od januara 2000. godine. Utvrdili su da je „trenutna“ dužina pećine, 2.656 m, jer su otkrili jedan viši kanal, čija dužina iznosi 400 m. Taj kanal su već istraživali članovi SOB-a (Speleološki odsek Beograd), ali dokumentacija nije sačuvana. Prema usmenom saopštenju Jelene i Vladimira Ljubojevića, posle predavanja, taj kanal se nalazi iznad Glinovitog i Stalagmitskog kanala i orijentisan je od jugozapada prema severoistoku.
U toku 2001. godine, više puta sam proveravao, a dva puta i odlazio do pećine (16.9. i 10.11.), ali zbog velikih voda u pećinu se nije moglo ući. Bio je potopljen ponorski kanal, do t. 47, a takođe su bili ispunjeni vodom džinovski lonci, u ostalom delu pećine.
Dubočka pećina je izgrađena u donjokrednim bankovitim i masivnim krečnjacima (valendisko-otrivski kat), u blizini kontakta krečnjačke ploče sa jezerskim sedimentima. Slojevi su poremećeni i nagnuti prema severozapadu, pod uglom od 30° (14). Krečnjačka ploča, koja je skoro sa svih strana opkoljena jezerskim sedimentima i bila prekrivena njima, zahvata površinu od oko 50 km2. prostire se između Zviškog, na istoku i Rakobarskog basena, na zapadu, koji su u neogenu činili celinu, u okviru Panonskog jezera.
Kreditni krečnjaci, u kojima je izgrađena pećina, su veoma čisti, što pokazuje hemijska analiza (tablica 1).
Tablica 1. – Hemijski sastav krečnjaka i nakita u Dubočkoj pećini, po dr Predragu Manojloviću
Zviška kotlina je tektonskog i kraškog porekla (kraške uvale i polja). Prema tome, realno je pretpostaviti da podinu jezerskim sedimentima čine škriljci i kredni krečnjaci. Po Č. Miliću (6), kotlina zahvata površinu od 127,19 km2, a prvobitna visina jezerskih sedimenata, iznosila je 690 m.
GEOMORFOLOŠKE I SPELEOLOŠKE KARAKTERISTIKE
Dubočka pećina je rečna, tunelska pećina, kroz koju protiče ponorska reka, periodski tok. Takvo hidrološko stanje nastalo je pre više stotina, pa i hiljada godina; nema istorijskih podataka kada je postojao stalni tok. (Sl.7).
(slika 6)
Zviško jezero, kao deo Panonskog jezera, oteklo je u dva pravca: dolinom Peka, preko Kaonske klisure i dolinama Ključate i Radenke, kanjonom Brnjice, prema Dunavu. Vododelnica između slivova Peka i Brnjice, u severnom delu Zviškog basena, bila je, na jednom potezu, na jezerskim sedimentima, čija je visina prelazila 600 m. Takav razvoj omogućio je inicijalni reljef jezerskog basena, posle oticanja jezera. (Sl. 8).
Neki izvorišni kraci Ponorske reke začeti su na zelenim škriljcima, dok je skoro čitav sliv razvijen na jezerskim sedimentima, koji su uglavnom vodopropustljivi.
U postjezerskoj fazi, Ponorska reka je potekla prema jugu, prateći nagib jezerskog dna. Međutim, u zoni Dubočke rudine, vodotok je skrenuo prema zapadu, priključujući se slivu Radenke, odnosno Brnjice. Odnošenjem neotpornih jezerskih sedimenata, Ponorska reka je doprla do otpornih i propustljivih krednih krečnjaka, između sadašnje Dubočke rudine, s južne strane i kote 482, sa severne strane i u njima izgradila relativno plitku dolinu. Međutim, ne treba isključiti pretpostavku, da je udolina između Ponorske reke i Radenke, prejezerske starosti, ali je bila ispunjena jezerskim sedimentima i posle oticanja jezera ekshumirana, odnosno ponovo otkrivena u reljefu. Dospevši do krečnjačke podloge, malovodni tok Ponorske reke, nije mogao da savlada pojačani kraški proces, odnosno ponore i izduhe u rečnom koritu. Usled toga, Ponorska reka prestala je da daje vodu Radenki, a zatim se sve više povlačila prema istoku. Svaka od tih faza odražena je vrtačom, koja se razvila oko prvobitnog ponora. Najzad, reka se povukla do severnog podnožja Dubočke rudine, a iza nje je ostala fosilna dolina sa niznim vrtačama. (Sl. 9).
(slika 7)
(slika 8)
Dugačka je 1.750 m, sa visinskom razlikom od 30 m i padom od 17%. Od tada nastaje pojačano vertikalno usecanje Ponorske reke i spuštanje ponora niz krečnjačku liticu. Vertikalno spuštanje ponora bilo je uslovljeno iznosom usecanja doline Ponorske reke, odnosno snižavanjem zagata od jezerskih sedimenata, da bi rečna voda mogla otkrivati sve niže partije krečnjaka. Iznos vertikalnog spuštanja, u odnosu na prečagu, fosilno dno Ponorske reke, iznad prve vrtače (t.3), iznosi 35,56 m. Tom prečagom prolazi put za Radenku.
Visina kraškog obluka iznad ponora, koji je nastao pomeranjem ponora i podsecanjem litice, što je praćeno obrušavanjem, zbog gubitka oslonca, iznosi 45,48 m. O obrušavanju svedoče krupni krečnjački blokovi, na ulazu u ponor. (Sl. 10).
Izgradnja spoeleosistema Dubočke pećine, otpočela je u fazi otvaranja ponora u napuštenoj dolini Ponorske reke. U zavisnosti od aktivnosti pojedinih ponora, stoji izgradnja komunikativnih pećinskih kanala.
(slika 9)
(slika 10)
Otkrivena su dva takva kanala, koji su vezani za ponore u najbližim vrtačama. To su Glinoviti i Rusaljki kanal. Vertikalnim spuštanjem doline i ponora Ponorske reke, na kontaktu jezerskih sedimenata i krečnjaka Rudine, dospelo se do sadašnjeg ponorskog nivoa i uspostavljen je povezan sistem Dubočke pećine.
U sadašnjoj fazi, ponorske vode samo periodski teku kroz pećinu, a stalno niželežeći, pukotinskim sistemima. Sudeći po glavnom izvoru, koji se nalazi ispred ulaza u pećinu, novi hidrografsko-speleološki sistem, niži je za 26,43 m, u zoni izvora.
Izgradnja Dubočke pećine, odvijala se ču nekoliko glavnih faza, speleološki odraženih:
– Faza Glinovitog kanala, koji počinje od ponora u vrtači (T.4) i produžava se do izlaza iz pećine, dužim delom sadašnjeg Glavnog kanala. Tada nije postojao deo Glavnog kanala, od sadašnjeg ponora do sastavaka sa Glinovitim kanalom. Nije hidrografski aktivan, sem prokapnih voda. Atmosferske vode, koje padnu u slivu vrtače, kreću se niželežećim pukotinskim sistemima. Najsuvlji je visoki kanal, iznad Bunara (T. 27-26), sa Paklenom gorom i Carskom riznicom;
– Faze Rusaljkinog kanala, koji počinje od vrtača levo i desno od puta za Radenku i produžava se do izlaza iz pećine, sadašnjim Glavnim kanalom. Potez Glavnog kanala, od Rusaljkinog do glinovitog kanala, izgradile su vode Ponorske reke, u periodu kada je ponirala u tim vrtačama. I danas, u vlažnijem delu godine, Rusaljkinim kanalom teče slab potočić, koji nastaje od voda što poniru u vrtačama. Tada nije postojao deo Glavnog kanala, uzvodno od sastavaka sa Rusaljkinim kanalom pa do današnjeg ponora:
– Faza sadašnjeg periodski aktivnog ponora, kada je izgrađen najmlađi potez Glavnog kanala, dok je nizvodno od tačke 47, nasleđen Rusaljkin, a nizvodno od tačke 27 i Glinoviti kanal.
Faznost i starost Glavnog kanala utvrđuju dimenzije navedenih poteza, kao i pojava uzanog erozivnog žljeba i terasnih nivoa, sa obe strane. Terasice se javljaju nizvodno od sastavaka sa Glinovitim kanalom. Njihova relativna visina iznosi 3-4 m. Posledica su oživljavanja vertikalne erozije na uzdužnom profilu Glavnog kanala, od vremena kada je Ponorska reka aktivirala sadašnji ponor.
– Speleosistem Dubočke pećine, sastoji se od tri celine: Glavni kanal, Glinoviti kanal i Rusaljkin kanal (Tablica 2).
1. Glavni kanal
Glavni kanal Dubočke pećine ima približno meridijanski pravac pružanja – od severa prema jugu. Primaknut je istočnom obodu krečnjačke ploče Rudine, odnosno kontaktu sa jezerskim sedimentima. Kraški obluk – litica iznad ponora, visok je 45,48 m, a iznad ulaza u pećinu oko 100 m, odnosno oko 70 m iznad pećinskih portala. Stepen razvijenosti Glavnog kanala (odnos njegove dužine prema najkraćoj liniji, koja spaja ponor i izlaz), iznosi 1:1,5.
Zbog različite starosti pojedinih delova Glavnog kanala, što se manifestuje različitim dimenzijama, izdvojene su četiri celine. Mada Dubočka pećina ima dva ulaza – ponor i izlaz, njene speleološke karakteristike biće izložene počev od izlaza, odnosno glavnog zlaza. Na takav stav utiče potopljenost dela Glavnog kanala, od ponora do tačke 47, u vlažnom godišnjem periodu.
Visina ulaza u pećinu određena je povlačenjem poligonog vlaka od trigonometra 348, koji se nalazi na razvođu istočno od pećine, desno od asvaltnog puta za Radenku. Zatim je vlak povučen kroz celu pećinu, do ponora, a onda preko fosilne doline i vrtača do vrha Dubočke rudine, u blizini kote 514. S obzirom da ovo nije bio geodetski, već kompasni vlak, da je kamen na koti 348 izvaljen, a da ga na koti 514 nema (uklonjen je), visine poligonih tačaka u pećini i izvan nje, odstupaju od stvarnih visina za 1-2 m.
1.1. – Ulazna dvorana obuhvata potez Glavnog kanala do džinovskog lonca kod tačke 3. Dugačka je 132 m, a zahvata površinu od 3.050 m2 i zapreminu od 74.725 m3. Ovo je najveće dvoransko proširenje u Dubočkoj pećini, hangarskog tipa, što je bio glavni razlog za njegovo izdvajanje u posebnu celinu. Maksimalna širina dvorane iznosi 40 m, a visine 31 m.
(Tablica 2)
Ulaz u dvoranu je na visini od 320,71 m. Širok je 30,0 m, a visok 25,0 m. (Sl. 11). Na ulazu je velika siparska kupa, koja je podsečena rečnim koritom, dubljim od3 m. Siparski materijal je poreklom sa ulaznog portala, koji se obrušava i pomera ka unutrašnjosti dvorane. Veći deo siparskog materijala na ulazu, odnela je pećinska reka. Očigledno je da je Ulazna dvorana bila duža, pre nego što je obrušen deo istanjene tavanice. Sudeći prema bočnim liticama ispred ulaza u pećinu, dvorana je bila duža za oko 60 m. O tome svedoče kratki pećinski kanali i potkapine na levjoj litici. Kratka pećina, na rastojanju od 65 m od ulaza (u pravoj liniji), dugačka je 18,0 m. Ulaz je širok 5,5 m, a visok 8,0 m; nalazi se na visini od 329,70 m. Pećinski kanal se postepeno sužava i snižava i na kraju je širok 2,0 m i visok 1,0 m. Poznata je pod nazivom Kozja pećina. (Sl. 12).
(slika 11)
Zidovi i tavanica Ulazne dvorane su stenoviti, mestimično sa salivima i bigrenim oblogama. Dno dvorane sastoji se iz rečnog korita i niskih akumulativnih terasa rečno korito je zasuto oblucima i blokovima i mestimično se širi od zida do zida. Sitnijeg materijala nema, jer je za vreme povodnja transportna snaga pećinske reke veoma velika. U koritu znatno preovlađuje krečnjački materijal, ali ima i oblutaka iz izvorišta Ponorske reke: zeleni škriljci i jezerski sedimenti. Sa obe strane rečnog korita, na dužem delu dvorane, izdižu se za 0,5-1,0 m, niske akumulativne terasice, izgrađene od sitnijeg heterogenog materijala.
(slika 12)
Ulazna dvorana ima dnevno svetlo sve do tačke 3, odnosno do najdubljeg džinovskog lonca (3,0 m), koji je prvi premerio J. Cvjijić (1895.). Eliptičkog je oblika, dimenzija 7,0 x 5,0 m. Voda „zelenkaste boje“, bila je tada duboka 1,6 m. U spomen na tog vrlog istražaivača, nazvan je Cvijićev vir.
Iznad tačke 2, s desne strane dvorane, na visini od 7,5 m, počinje ulazni kanal, čiji jedan krak ponovo izbija na zid Ulazne dvorane, oko 20 m uzvodno. Ukupna dužina ovih kanala iznosi 75,0 m. Ovo je bio stariji izvorski kanal, koji je podsečen Glavnim kanalom, kada je presušio. Dno kanala prekriveno je glinovito-peskovitim materijalom.
Ispred ulaza u pećinu, pećinska reka je usekla uzano kaskadno korito – žljeb, na dužini od 50,0 m. Prvi odsek visok je 1,2 m, drugi 2,5 m, treći 3,2 m, a četvrti 12,65 m. Ispod njega je glavni izvor Ponorske reke. Visina stalnog izvora je 294,28 m. Od ulaza u pećinu niži je 26,43 m. Rečno korito ispod izvora je izdubljeno i pretvoreno u izdužno jezerce. Strane vertikalnog žljeba iznad izvora više su od 20 m.
Desno od ulaza u pećinu vidi se kratak kanal, čija dužina iznosi 21,0 m. Na ulazu je širok 5,5 m, a visok 4,0 m. Prekriven je glinom, koju su „lovci za zlatom“ prekopali. Nazvana je Ovča pećina. Naspram ovog kanala, sa istočne strane krečnjačke litice, postoji nizak otvor (10 cm), širok 4,0 m. Međutim, između njih je visinska razlika oko 20 m, na rastojanju od oko 5 m, ali to ne isključuje mogućnost da su povezani. Zbog toga, treba prokopavanjem proveriti ovu pretpostavku.
Oko 45 m severnije od niskog ulaza, nalazi se još jedan izvor, na visini od 337,90 m. Od ulaza u pećinu viši je za 17,19 m. Ne presušuje, ali se ponekad muti.
1.2. – Glavni kanal od Cvijićevog vira do Glinovitog kanala dugačak je 458,0 m, a sa sporednim kanalima 516,0 m; zahvata površinu od 3.125 m2 i zapreminu od 45.312 m3. Kanal se često lomi i na skretanjima je proširen, a na pravolinijskim potezima sužen. Prosečna širina kanala je veća od 5 m, a visina 14,5 m. Najuži je na profilu između tačaka 12 i 13 – 0,5 m i posle jezera kod tačke 9 – 1,5 m. (Sl. 13. i 14.).
(slika 13)
Pećinski zidovi su stenoviti, izuzev na krćim potezima, gde se javljaju salivi. Tavanica je bogatija nakitom – stalaktitima. Podni nakit je oskudan, jer je pećina još periodski aktivna. Međutim, u bočnom proširenju kod tačke 18, s desne strane, javlja se obilje niskih stalagmita, koji su formirani na velikom odronu sa tavanice i zidova. Ova velika skupina nakita, dobila je naziv Homoljski vukovi. Čuva uspomenu na mladiće Homolja, koji su se hrabro suprotstavili agresorima iz Nato-pakta, na čelu sa SAD, u proleće 1999. godine. Na istoj lokaciji, na kaskadnom zidu i na tavanici ističe se mnoštvo stalaktita i kratkih draperija, koji su rezbarski rad prirode u kamenu.
Nakitom je bogat meandarski luk, između tačaka 20 – 22. Zastupljene su sve vrste (stalaktiti, stalagmiti, draperije, salivi), ali se ne obnavljaju, već raspadaju.
Između tačaka 3 i 5, na zidu i tavanici, očuvali su se stalaktiti i salivi, ali su suvi, lome se i raspadaju, jer su izloženi mraznoj eroziji, pod uticajem spoljašnjih temperaturnih oscilacija. Nakit je formiran u periodu stalnog toka kroz pećinu, pa je rečna voda sprečavala destruktivni uticaj temperaturnih kolebanja u toku godine.
Na poprečnim profilima ovog sektora Glavnog kanala, razlikuju se jedan širi, stariji nivo, u koji je usečeno uzano, mlađe rečno korito. Starije rečno korito široko je oko 5 m, a u njemu je usečeno mlađe korito, duboko do 4 m, čija širina na dnu iznosi svega 0,5 m. Starije rečno korito izgrađeno je u periodu, kada je ovim potezom tekla voda iz Glinovitog, a zatim iz Rusaljkinog kanala. Mlađe korito izgradila je Ponorska reka, kada se spustila do savremenog ponora.
Uzdužni profil Glavnog kanala, nizvodno od tačke 27, je kaskadni, sa čestim džinovskim loncima, koji se teško mogu preći kad Ponorska reka proradi. U dužem delu godine su suvi ili sa plitkom vodom, koja se može pregaziti u čizmama. Najdublji džinovski lonac je kod tačke 3 – Cvijićev vir (3,0 m); kod t. 9, sa ovalnim jezerom, 9,0 x 4,5 m, dubine 1,5 m; kod t. 14, gde je korito skoro pregrađeno blokom, dugačkim 3,5 m, i visokim 1,6 m i širokim 1,0 m;
Ispred t. 17, džinovski lonac je dugačak 5,0 m, a dubok 1,5 m, a iznad njega je blok, dugačak 2,0 m, a širok i visok po 1,5 m; između tačaka 19 i 20, jedan blok je dugačak 4,0 m, širok 1,0 m visok 1,6 m, itd.
(slika 14)
Vir kod t. 17, nazvan je Biljani vir, da bi se očuvao spomen na narodnu svetkovinu i vašar, koji su održavani ispred ulaza u pećinu. U proširenjima, Glavni kanal je preopterećen blokovima i drugim materijalom, koji je nastao obrušavanjem sa tavanice i zidova, a delimično od rečnog nanosa, koji je unela Ponorska reka. Stepen obrade materijala je minimalan, jer su se glavna obrušavanja desila posle prestanka stalnog toka kroz pećinu, tj. kada su ponorne vode otkrile niželežeće pukotinske sisteme. Samo na pojedinim deonicama novog rečnog korita-žljeba, strane i dno korita, usečeno je u krečnjacima. Ukoliko ima rečnog nanosa, on je heterogen (iz sliva i iz pećine) i obrađen. Ponegde je dno rebrasto, jer seče poprečne krečnjačke slojeve, a plitka međuslojna udubljenja ispunjena su vodom.
Karakteristike ovog dela Glavnog kanala su velike dimenzije, haos neobrađenih blokova i gromada u proširenjima i džinovski lonci u rečnom koritu, koji se pretvaraju u neopohodne virove, kada protekne Ponorska reka. Erozivni oblici, a posebno oblici razaranja zidova i tavanice, vrlo su impresivni i predstavljaju glavnu draž pećine. Pećinski nakit samo mestimično osvaja posetioca. Zbog nestanka stalnog rečnog toka i strujanja vazduha između ulaza i ponora, nakit je fosilizovan ili je u fazi raspadanja.
1.3. – Glavni kanal od Glinovitog do Rusaljkinog kanala dugačak je 265 m, zahvata površinu od 1.125 m2 i zapreminu od 5.850 m3. ovaj potez Glavnog kanala znatno je uži i niži od prethodnog. Širina se kreće od 1,5-6,0 m, a visini od 2,5-8,0; srednja visina iznosi 5,2 m. Nema niske terasice. Zidovi su stenoviti, erozivni, a takođe i tavanica. Pećinski nakit javlja se samo mestimično, u obliku kratkih stalaktita i saliva. Jedan saliv, u obliku nadstrešnice, na levom zidu, dobio je naziv Baldahin. Nalazi se između tačaka 41 i 42.
Na izlazu Glinovitog kanala, nataložena je debela glinovito-peskovita plavina, sa malo krupnijeg krečnjačkog materijala. Podsečena je rečnim koritom Glavnog kanala, tako da je obala-profil viša od 3m. To je fosilna plavina.
Ovakva razlika u dimenzijama Glavnog kanala do Glinovitog kanala i između njega i Rusaljkinog kanala, posledica je različite starosti tih poteza. Kao što je već navedeno, Glavni kanal nizvodno od Glinovitog kanala, izgrađen je vodama koje su prvo tekle Glinovitim kanalom, zatim Rusaljkinim kanalom i najzad kanalom od sadašnjeg ponora. Međutim, potez od Rusaljkonog do Glinovitog kanala, gradile su voda iz Rusaljkinog kanala i od sadašnjeg ponora. Mada se radi o sličnim količinama vode, kasnije faze su kraće trajale, pa nije bilo uslova da deo kanala od Rusaljkinog toka, ostvari dimenzije, koje bi odgovarale delu Glavnog kanala, nizvodno od Glinovitog kanala, koji je izgrađivan za vreme sve tri faze, tj. od početka poniranja Ponorske reke i izgradnje Dubočke pećine.
Deo Glavnog kanala, između Glinovitog i Rusaljkinog, prekriven je krupnim rečnim nanosom ili materijalom od obrušavanja sa tavanice, koji je po površini uglačan, ali nije pokretan. Sitniji materijal je pokretan i obrađen i nataložen je na konveksnim potezima, gde je bio van udara rečne matice. Pesak i šljunak su uglavnom odneti, silinom periodskog rečnog toka.
Kod tačke 46 nalazi se ponor u rečnom koritu, u nanosu. Na dan 25.11.1999. godine, do ponora je doticala voda, 2-3 l/s. Šum vode čuo se od t. 42.
Kod t. 47, spajaju se Rusaljkin i najmlađi potez Glavnog kanala. U novembru 1999. godine, bio je potopljen deo Glavnog knala, uzvodno od t. 47. pošto je voda bila dublja od 0,5 m, taj deo kanala istražen je tek u avgustu 2000. godine.
1.4. – Glavni kanal od Rusaljkinog kanala do ponora dugačak je 155,0 m, a sa sporednim kanalima, 172 m; zahvata površinu od 650 m2 i zapreminu od 1.885 m3. Istražen je 29.8.2000. godine. Ovaj deo kanala je još uži i niži od prethodnih poteza. Širina kanala kreće se od 2-4 m, a visina od 1,5-5,0 m; srednja visina je 2,9 m. Postoje dva razloga za ovakve karakteristike kanala: prvi, izgrađen je u poslednjoj fazi vertikalnog spuštanja ponora i drugi, razvoj kanala usporen je materijalom, koji se obrušava sa litice iznad ponora, kao i rečnim nanosom iz sliva. Naplavljen i obrušen materijal, sprečavao je usecanje rečnog korita i proces mehaničke i hemijske erozije na osnovnoj steni – krečnjacima. To najbolje potvrđuje ulaz u ponor, koji je pretrpan krupnim krečnjačkim blokovima, uglačanih vodom po površini. Slično je i na dužem delu kanala, gde su blokovi manjih dimenzija, ali prekrivaju čitavo dno kanala.
Ulaz u ponor je na visini od 359,17 m. Širok je 2,8 m, a visok 0,8 m. Ispod ulaza, nastaje odsek, koji je od krupnih blokova, visine 2,3 m, i kotlasto proširenje, prečnika 7,5 m i visine 3,0 m. Iz ponora se izlazi preko uglačanih blokova, na dužini od 13,5 m, a visinskom razlikom od 3,5 m. Pećinski svod, na trećem metru od ulaza, visok je 7,0 m.
Između tačaka 8 i 9, s desne strane, postoji uzan kanal, dugačak 16,0 m, od čega je 11,0 m prethodno a 5,0 neophodno, jer širina iznosi 1,0 m, a visina 0,4 m. Drugi, meandarski kanal, dužine 3,5 m, nalazi se između tačaka 5 i 6. treći, opet meandarski kanal, dužine 5,5 m, odvaja se kod t. 9. Debljina krečnjačkog zida između glavnog i meandarskog kanala, iznosi 2,5-4,0 m.
Zaključak. – Dužina Glavnog kanala Dubočke pećine iznosi 1.010 m i bliska je vrednosti koju je zabeležio J. Cvijić (1895.) – 960 m. Sa kratkim sporednim, slepim ili meandarskim kanalima, dužina se može povećati za 203,0 m, što ukupno iznosi 1.213,0 m. Ukupna površina Glavnog i s njim povezanih kratkih kanala, iznosi 7.950 m2, a zapremina vazdušnog prostora 127.772 m3. Po starosti, razlikuju se tri poteza, odnosno tri faze u razvoju Dubočke pećine: Glinoviti kanal, Rusaljkin kanal i periodski aktivan kanal od ponora do izlaza. Delovi Glavnog kanala, izgrađeni su u tim fazama i razlikuju se po dimenzijama, nanosu, džinovskim loncima i po pećinskom nakitu.
2. Glinoviti kanal
Pod pojmom Glinoviti kanal, obuhvaćena je najstarija faza u razvoju speleosistema Dubočke pećine. Međutim, zbog specifičnosti pojedinih poteza, izdvojene su 4 celine (Tablica 2).
2.1. – Glinoviti kanal do bunara dobio je ime po glinovito-peskovitom materijalu, koji prekriva dno kanala. Njegova dužina iznosi 330,0 m, a sa kraćim sporednim kanalima 430,0 m. Zahvata površinu od 1.605 m2.
Ulaz u Glinoviti kanal je viseći, u odnosu na Glavni kanal. Visinska razlika iznosi oko 3 m. Toliko se glavni kanal usekao u glinovito-peskovitu plavinu, nataloženu na izlazu iz Glinovitog kanala.
Ovaj deo Glinovitog kanala širok je 1,0-5,0 m, a visok 2,0-8-0 m. Tavanica i zidovi su od ulaza do t. 7, stenoviti, obrađeni radom vode podzemne reke. Međutim, kod t. 7 javljaju se bigreni salivi i draperije. Pre toga, između tačaka 3 i 4, na visini od 3,0 m, kanal je premošćen bigrenim mostom. Počev od t. 12, zidovi i tavanica, sve češće su ukrašeni salivima i kratkim stalaktitima. Nađe se i poneki stalagmit, obično izvaljen, jer se formirao na glinovitoj podlozi, pa se lako poremeti.
Nakitom je najbogatiji deo kanala od t. 16 do t. 25. Tavanica i zidovi obloženi su belim kalcitom, zatim stalaktitima, a mestimično i stalagmitima. Jedna takva skupina, između tačaka 17 i 18, gde bela kalcitna draperija pregrađuje kanal, pa je prolaz ispod nje visok 1,0-1,5 m, dobila je naziv Carski presto. Niski i uzani kanali, desno od t. 21, zarasli su u nakit, kroz koji se može provući do Carskog prestola.
Pećinski pod je glinovito-peskovit. Debljina rečnog nanosa nije poznata, ali ceneći po presečenoj plavini na ulazu u kanal, nije manja od 2-3 m. Odsustvo krupnijeg krečnjačkog materijala, ukazuje na starost ovog pećinskog horizonta, kada je Ponorska reka unosila finiji materijal, poreklom od škriljaca u izvorištu i jezerskih sedimenata u ostalom delu sliva. Između tačaka 14 i 11 postoje meandarski kanali, sličnih dimenzija. Dugačak je 50,0 m. Nema nakita. Niži je i mlađi od Glinovitog kanala. Na početku, kod t. 14, niži je za 0,5 m, a na kraju, kod t. 11, za 2,5 m. Završava se bigrenim miostom, čija visina iznosi 0,8 m, debljina 0,10 m i visina iznad mosta 3,5 m.
Prvi deo Glinovitog kanala završava se ovalnim proširanjem, dužine 11,0 m i širine 8,0 m. Visina tavanice iznosi 16,0 m. Srednji deo proširenja zauzima ponor, dimenzija 5,0 x 4,5 m, koji meštani zovu Bunar. Po J. Cvijiću, ponora je dubok 30 m, a po B. P. Jovanoviću 40 m i na dnu je voda. Međutim stvarna dubina iznosi 18,0 m i dno je zasuto glinom i drugim materijalom. Prema nekim obaveštenjima, na dnu Bunara postoje kratki, bočni, slepi kanali. Dubina Bunara, izmerena 28.8.2000. godine, ne znači da u vreme prethodnih istraživanja, ponor nije imao naznačenu dubinu i ujezerenu ili protočnu vodu. Dno Bunara je na visini od 343,78 m. Pored bunara može se proći s leve strane, ili pažljivo, jer je stenovita podloga zaglinjena.
Prokapne vode javljaju se samo mestimično. Opšte karakteristike kanala, kao i grafiti na glinovitom podu (imena, datumi), pokazuju da je kanal fosilizovan i veoma dugo bez hidrografske funkcije.
2.2. – Stalagmitski kanal istražen je 17.12.2000. godine, kada smo uneli merdevine jer se ulaz nalazi u proširenju iza Bunara, na visini od 7,0 m. Dugačak je 80,0 m, a sa jednim kratkim kanalom 90,0 m. Zahvata površinu od 120 m2. Od t. 27-29, kanal je kaskadni, sa odsecima do 1,5 m, a zatim je sa blagim nagibom (2°) sve do t. 35. Širina kanala retko prelazi 2 m, dok se visina kreće od 8,0-1,3 m. Tavanica i zidovi prekriveni su belim kalcitnim nakitom: salivima, stalaktitima i stubovima. Javlja se i iskričavi, svetlucavi nakit. Međutim, ono što posebno obeležava ovaj deo kanala, to su stalagmiti, zbog čega je dobio naziv Stalagmitski kanal. Različite su visine, od 0,3-1,0 m, a zajednička im je debljina, koja je slična od podloge do vrha i kreće se oko 10 cm. Ima i nekoliko pećinskih stubova, visine do 3 m, a slične debljine (Sl. 15 i 16). Stalagmiti i stubovi nastali su na trošnom peskovito-glinovitom podu, sa sitnijim komadima krečnjaka. Iako su na labidnoj osnovi, dobro su očuvani, pošto se u ovaj kanal ne može ući bez odgovarajuće opreme.
Pojava podnog nakita, značajne visine i nepromenljive debljine, ukazuje da je hidrografska funkcija kanala davno prestala i da prokapne vode nisu bile obilne.
2.3. – Dvorana Paklena gora dugačka je 33,0 m, s površinom od 300 m2. Posle t. 34, u kanalu se pojavi krupan siparski materijal. Pomislih – blizu smo kraja i očekuje nas veliko iznenađenje. I zaista, kada kroz poluzatrpani kanal, kod t. 35, gde je visina 1,3 m, promolismo glave, bili smo više nego iznenađeni, čak zastrašeni. Pred nama je bila velika, visoka i mračna dvorana, zbog tavanice, koju nismo mogli dovoljno da osvetlimo. Dvorana je bila prekrivena siparskom kupom, od krupnog krečnjačkog materijala, na kojem su izgrađeni elegantni beli stalagmiti i stubovi. Većina je imala visinu od 2 m, ali je jedan stub, pored levog zida, bio visok 3,45 m (Sl. 17). Njihov presek bio je sličan kao u Stalagmitskom kanalu. Od vrha sipara, ovalna dvorana prostirala se levo i desno, sa dužom osom od 33,0 m i kraćom osom od 11,0 m. Visina dvorane procenjena je na oko 20 m, dok visina siparske kupe, koja prekriva celu dvoranu, iznosi 3,0 m.
(slika 15)
Zbog uočljive mističnosti i jeze koju izaziva, u mislima su se rojila dva-tri naziva, ali je prevagu odneo naziv Paklena gora. Zašto? Siparska kupa, sa krečnjačkim blokovima, podsećala je na mračnu planinsku vrlet, nastanjenu mitskim bićima. Možda je ovo poslednje prebivalište strašnog zmaja, koji je nekad izlazio iz pećine i svojim zviždukom uterivao strah u kosti okolnom stanovništvu? Beli, tanušni stalagmiti i stubovi, ličili su na lelujave ljudske duše, koje su zabasale u ovu nedođiju i tu za navek ostale, u podzemnom carstvu strašnog zmaja! Tamna tavanica i severni zid sa balkonom, prošarani ponekom belom niti, odgovarali su tmurnim oblacima, kroz koje sevaju munje, sablasno osvetljavajući zatočene ljudske duše – podni pećinski nakit.
(Slika 16)
(Slika 17)
2.4. – Dvorana Carska riznica dugačka je 37,0 m, a zahvata površinu od 350 m2. Istraživače je očekivalo još jedno iznenađenje, ali sa pozitivnim predznakom-utiscima. Kod t. 37, tavanica se naglo spušta, a dvorana sužava na 2,0 m i visinom od 2,0 m. Suženje je skoro pregrađeno kompozicijom od belih kristalnih stubova, stalaktita i stalagmita. Kroz nakit se nazirala nova dvorna. Zbog svoje ornamentike: beli nakit na tamnoj pozadini sledeće dvorane, ova kompozicija je nazvana Carske dveri – predstavljala je ulaz u još bogatiji i raskošniji pećinski ambijent (Sl. 18).
(Slika 18)
Prošavši Carske dveri, raspoloženje se sasvim promenilo. Pogled se napajao dugačkom dvoranom, 37,0 m, sa maksimalnom širinom, od 22,0 m, krcatom raznovrsnim pećinskim nakitom, od snežno-belog kalcita, mestimično iskričavog. Između tačaka 37 i 38, posle tavanice visoke 10,0 m, visina pada na svega 1,3 m, a tavanica je načičkana sa hiljadama stalaktita, ispod kojih su manje brojni stalagmiti. Prema kraju, dvorana se sužava, do 2,0 m, a visina raste do 5,0 m. Kod t. 40, na dnu se javlja širok, horizontalni otvor, visine 10-15 cm. Vidi se dalje, ali bez prokopavanja ne može se proći. Iz tog pravca je doticala voda. To je produžetak pećinskog kanala. Međutim, uslovi za prokopavanje su teški, jer je ovaj deo pećine jako udaljen od ulaza, a sem toga, može se raditi samo u toku leta, kada je Glavni kanal suv. U tom delu Carske riznice, na podu se javljaju vitki beli stubovi, visoki oko 1,5 m i niži stalagmiti (Sl. 19). Jedan beli stub, u niši na levom zidu, spojen od stalaktita i stalagmita, visok je 7,0 m. (Sl. 20).
(Slika 19)
(Slika 20)
Zbog raskošnog pećinskog nakita, a u skladu sa Carevskim dverima, dvorani se samo nametnulo ime – Carska riznica, jer je prepuna belih, svetlucavih, pećinskih dragulja.
Dvorane Paklena gora i Carska riznica, pokazuju da se nalaze u ponorskoj zoni nekog davno iščezlog vodotoka, odnosno Ponorske reke. Posle prekida veze sa Radenkom, jer je gubila vodu po ponorima i izduhama, Ponorska reka povlačila se prema istoku i duže se zadržala u ponorskoj zoni vrtače, levo od puta za Radenku (t. 4). Za to vreme, izgrađen je Glinoviti kanal i deo Glavnog kanala, nizvodno od tačke 27. Prema tome, Glinoviti kanal, sa dvoranama Paklenom gorom i Carskom riznicom, Stalagmitskim kanalom i Bunarom, predstavlja najstariju fazu speleosistema Dubočke pećine.
U dvorani Paklena gora, siparskim materijalom, zatrpani su kanali koji vode prema ponorima u zoni vrtače, kod t. 4. Dno dvorane Paklena gora, nalazi se na visini od oko 379 m, dok je dno vrtače na visini od 391,73 m, niže je za oko 14 m, a udaljeno je od ponorske zone, pored južnog oboda vrtače, 110 m.
Obrušena tavanica pripada obodu vrtače. Bila je istanjena i nije se mogla održati iznad prostrane dvorane, gde se sastojalo više ponorskih pipaka. Sem toga, nad tim prostorom bila je manje otporna krečnjačka masa, jer se po boji razlikuje od ostalog dela dvorane.
Sa južne strane vrtače, na visini od oko 406 m, koja tačno iznad vrha sipara (t. 36), nema morfoloških trgova obrušavanja, jer nije zahvatilo poršinski sloj krečnjaka. Pod pretpostavkom da je visina dvorane Paklena gora 20 m, debljina krečnjačkog nadsloja iznosi 3,71 m (t. 36 = 382 +20 =402 m), odnosno nije veća od oko 5 m.
Obrušavanje tavanice je veoma staro, jer se na siparu formirao specifičan nakit od stalagmita i stubova, značajne visine i malog poprečnog preseka (10-15 cm). Možda je obrušavanje siparskog materijala, sprečilo poniranje na tadašnjem ponoru i nateralo Ponorsku reku da skrati tok i aktivira mlađu ponorsku fazu, koju čini Rusaljkin kanal.
Izgradnja stalagmita u Paklenoj gori uglavnom je prestala, jer kroz tanku tavanicu prolaze agresivne vode, koje rastvaraju vrhove stalagmita.
Podzemna Ponorska reka, kod t. 27-27, gradila je vodopad, čija je sadašnja visina 7,0 m, a zatim je oticala Glinovitim kanalom. Međutim, u podnožju vodopada aktivirao se ponor, koji je u početku gutao male vode, a zatim srednje i velike vode, pa je prestala aktivna izgradnja Glinovitog kanala; postao je fosilni kanal, bez hidrografske funkcije. Vremenom je čitav tok, do Bunara, takođe presušio, jer je Ponorska reka otkrila nove ponore i potekla Rusaljkinim kanalom.
Padavine, koje prima sliv vrtače, distribuiraju se u više ponora i otiču nižim pukotinskim sistemima, tako da se ne pojavljuju u dvoranama i Glinovitom kanalu.
Prilikom obilaska Paklene dvorane i Carske riznice (10.1. 2001.), otkrivene su kosti pećinskog medveda, ali i kosti domaćih životinja, po oceni Željka Jovanovića, veterinara, koji je učestvovao u ekipi. Ovi nalazi upućuju na zaključak da su ponori u vrtači (t. 4), bili otvoreni i da su u njih upadale divlje i domaće životinje ili su meštani ubacivali uginule životinje. Kosti se nalaze na površini Carske riznice, tj. nisu bile zatrpane rečnim nanosom i drugim materijalom. Da bi sprečili upadanje domaćih životinja, meštani su zatrpavali ponore: granjem, trnjem, kamenjem i dr. O tome govori i J. Cvijić (1895.). danas je to evidentno samo kod mlade vrtače-ponora, desno od puta Duboka-Radenka, koja se nalazi na visini od 387,80 m. Pripada Rusaljkinom kanalu.
3. Rusaljkin kanal
Dugačak je 380,0 m, a sa sporednim 472,0 m. Zahvata površinu od 1.500 m2 i zapreminu od 4.950 m3. Predstavlja drugu, mlađu fazu speleosistema Dubočke pećine.
Sa Glavnim kanalom spaja se kod tačke 47, preko kratkog fosilnog kanala, dužine 35,5 m, širine 2,0-8,5 m, i visine 1,8-6,0 m. Fosilni deo kanala, viši je od Glavnog kanala, za 2,05 m, a od mlađeg Rusaljkinog kanala (t. 51-1) za 5,56 m.
Fosilni deo kanala, podsečen je mlađim Rusaljkinim koritom, jer se otvorio novi ponor (t. 51-2). U novoj ponorskoj zoni, kada je podzemna reka prestala da teče prema Glavnom kanalu, obrazovala se dvorana, dužine 33,0 m, maksimalne širine 18,0 m i visine 10,0 m. Ulaz u ponor, širok je 1,3 m, a visok 0,6 m. U produžetku vidi se još oko 20 m, ali se tavanica spušta na 0,3 m, tako da se dalje nije moglo, bez dubljenja rečnog korita i obijanja kratkih stalaktita.
Iz ponorske zone, Rusaljkin kanal je u početku strm, kaskadni, sa obiljem obrađenih krečnjačkih blokova i oblutaka, u kojima je usečeno plitko rečno korito. Na pojedinim potezima, blokovi su tako poređani, čine rečne obale, kao da ih je ljudska ruka slagala. Sa oblucima i blokovima izmešana je glina, tako da je čitav kanal blatnjav.
Rusaljkin kanal je uglavnom uzan i nizak. Najčešće širine su 2-3 m, izuzev na laktastim skretanjima kanala. Visine opadaju do 1m, izuzev u odžacima i dvoranicama, gde dostižu 10 m. Srednja visina kanalske mreže iznosi 3,3 m.
Sve do t. 58, zidovi i tavanica su stenoviti, sa oskudnim oblicima nakita. Međutim, između tačaka 58 i 60, postoji kružna dvoranica, zarasla u nakit. Po sredini je polovi kalcitni draperijski zid, od spojenih belih stalaktita i stalagmita. Ispred draperije nalazi se postament, visine 1,0 m, na kojem je centralna figura dvoranice i čitavog kanala. To je prefinjeno belo lice žene, uokvireno smeđom kosom. Nazvana je Rusaljka, sa željom da simbolično sačuva uspomenu na jedan čudan, mitski običaj, u kojem glavnu ulogu imaju žene – Rusaljke, po kojima je selo Duboka bilo nadaleko poznato. (Sl. 21).
(slika 21)
Iza izrezbarenog draperijskog zida, kroz koji se može proći i obići, nalazi se skupina od više stalagmita, na izdignutoj ploči. Dobila je naziv Dubočani. Među njima su i „kraljevi“, koji svojom setnom svirkom karabaša, bude iz transa Rusaljke. (Sl. 22).
U nastavku, kanal je uži, ali sa većim visinama. Rečno korito, usečeno u glinovitom nanosu, sa manje oblutaka, duboko je oko 0,5 m. Pećinsi nakit je redak, u obliku saliva i kratkih stalaktita.
(slika 22)
Kod t. 73, s leve strane ulazi se u uzan (do 0,5 m) i visok kanal (4-5 m). Speleološka ekipa nije prošla čitavim kanalom, ali sa plana pećine vidi se da dopire do centralnog dela vrtače, s leve strane puta za Radenku (t. 4).
Kod t. 74, odvaja se nizak (0,8 m), slepi kanal, dugačak 15,0 m. On se takođe nalazi u okviru vrtače (t. 4).
Dvoranica oko t. 76, ispunjena je blokovima i glinom, tako da visina retko prelazi 1 m. Na tavanici su kratki stalaktit, a na podu kalcitni ožiljci i niski stalagmiti. Iz slepog kanala, dužine 17,0 m, rečnim koritom dotiče voda, u vlažnom delu godine. Iz uzanog bočnog kanala, s leve strane, na 14. m od tačke 76, oseća se strujanje vazduha – promaja. Taj deo kanala prolazi ispod puta Duboka-Radenka, na dubini jos oko 20 m.
Iz niske dvoranice, pećinski kanal, ustvari rečno korito, uzan je i nizak, sem na jednom mestu gde postoji odžak. Na kraju, kod t. 80, ulazi se u proširenje-dvoranu, prečnika 9,0 m i visine 10,0 m. Dvoranu preseca rečno korito, širine 1,5 m i dubine 0,4 m. Dvorana prelazi u uzan kanal-rečno korito, širine 0,5 i visine 5,5 m, ali se brzo snižava na 0,5 m. Takve dimenzije zadržava na dužini od oko 15 m (po proceni).
Pećinski kanal od t. 77, prolazi ispod puta Duboka-Radenka i ide prema vrtači desno od puta. Vrtača je na desnoj dolinskoj strani Ponorske reke, na visini od 587,80 m. Nastala je salamanjem tanke tavanice ili je bila ponor Ponorske reke, posle njenog povlačenja iz vrtače (t. 4). Visinska razlika između dna vrtače i dvorane kod t. 82, iznosi oko 16 m. Na dnu plitke vrtače ima granja i trnja, što ukazuje da je postojao otvoren ponor, pa su ga meštani zatrpavali, da ne bi upadala stoka.
Evolucija Rusaljkinog kanala u potpunosti je sagledana. Posle velikog obrušavanja u Paklenoj gori, kada je prestala izgradnja Glinovitog kanala, Ponorska reka otvorila je nove ponore, u istočnoj polovini vrtače kod t. 4. u prvom periodu, Rusaljkin kanal se vezivao za Glavni kanal kod t. 47. Zapravo, taj deo Glavnog kanala, nizvodno od sastavaka, izgradile su ponorne vode Rusaljkine faze. Međutim, otvaranjem novog ponora u Rusaljkinom kanalu, kod t. 51-2, deo starijeg kanala ostao je van funkcije i postao fosilni, napušteni deo. Kasnije, kada se aktovirao sadašnji ponor, izgrađen je deo Glavnog kanala od ponora do sastavaka sa Rusaljkinim kanalom. Ostali potezi Glavnog kanala, nasleđeni su od starijih faza: Glinovite i Rusaljke.
Otkopavanje u vrtači ili starijem ponoru Ponorske reke, desno od puta za Radenku, otvorilo bi novi ulaz u Dubočku pećinu. Međutim, za takvo rešenje nema opravdanog motiva, pošto je Rusaljkin kanal, kao mlađi i kraćeg trajanja, neupotrebljiv, na primer, za turističke programe. Sem toga, kanal je periodski aktivan, jer prima vodu iz sliva vrtače, a verovatno i iz kratke ponornice, koja se nalazi u blizini vrtače (t. 4). Pun smisao ima otkopavanje u ponorskoj zoni, koja je hranila i gradila velike dvorane, bogate nakitom, i Glinoviti kanal. Ali, taj turistički program i projekat bili bi vrlo skupi.
Zaključak. – Ukupna dužina Glavnog kanala (1.010 m), Glinovitog kanala (480 m) i Rusaljkonog kanala (580 m ) iznosi 1.870 m, a sa kraćim sporednim kanalima (405 m), ukupno 2.275 m. Istraženi speleosistem Dubočke pećine zahvata površinu od 11.825 m2 i zapreminu (vazdušni prostor) 147.685 m3 (Tablica 2).
HIDROGRAFSKE HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE
Kroz Dubočku pećinu protiče Ponorska reka. Njen tok i sliv sastoje se iz tri celine. Prvu celinu čini periodski tok Ponorske reke, do glavnog ponora; drugu, podzenmi tok i sliv, takođe periodski, od ponora do izvora ispred pećine; treću, površinski sliv Ponorske reke, sa stalnim vodotokom, od izvora ispred pećine do ušća u Dubočku reku.
U podzemnom slivu Ponorske reke, razvijene su sve tri hidrografske zone, po klasifikaciji J. Cvijića; suva periodska i stalno vlažna. Međutim, hidrografske zone nisu ni prostorne ni visinske celine, u okviru krečnjačke ploče gde je Dubočka pećina, već su odlika svakog pukotisnkog sistema, kojih ima veći broj.
Suvoj zoni pripada čitav Glinoviti kanal, u kojem se samo mestimično javljaju prokopane vode. Iz tog razloga, pećinski nakit izgrađuje se samo na takvim ograničenim lokacijama. Sem toga, proces deponovanja kalcitnih materija veoma je spor, što se ogleda u specifičnim oblicima: tanki stalagmiti, prečnika oko 10 cm, u obliku sveća, čija visina prelazi 1 m.
U prelaznoj hidrografskoj zoni nalazi se glavni kanal Dubočke pećine, kojim protiče Ponorska reka, u vlažnom delu godine. Najveći proticaj je posle topljenja snega ili jakih, pljuskovitih kiša. U tim slučajevim, Glavni kanal je praktično neprohodan, jer voda ispunjava brojne džinovske lonce, čija dubina može dostići do 5 m.
Prelaznoj hidrografskoj zoni pripada i Rusaljkin kanal, s malim periodskim proticajem, jer dobija vodu iz sliva vrtače, s leve strane puta Duboka-Radenka. Vrlo je verovatno da Rusaljkinim kanalom otiče i voda male ponornice, severno od vrtače (t. 4). Veći deo tih voda sišao je u niži pukotinski sistem i otiče prema izvorima ispred ulaza u Dubočku pećinu.
Podzemne vode kreću se po kolektorima i pukotinskim sistemima, koji su ispod nivoa komunikativnih pećinskih kanala. Pojavljuju se na dva postojana izvora, čija je izdašnost stalna, sa malim razlikama između maksimalnih i minimalnih voda. To se može zaključiti na osnovu vizuelnog prećenja i merenja izvora, u terminima speleoloških istraživanja: novembar 1999. – januar 2001. godine.
Na dan 26.11.1999. godine, proticaj Ponorske reke, oko 100 m uzvodno od ponora, iznosio je 4 l/s. Do ponora je doticalo manje, jer je voda ponirala po izduhama u koritu, između krupnih blokova i oblutaka. Ponorne vode ispunjavale su vir na ulazu u ponor, čija dubina iznosi oko 3 m. Sem toga, ispunjavale su sve depresije u pećinskom kanalu i tekle do t. 46, gde su ponirale u blokovima i rečnom nanosu. To je bio razlog da Speleološka ekipa nije tada mogla da istraži potez Glavnog kanala, od t. 47 (sastavci Rusaljkinog i Glavnog kanala) pa do ponora. Zbog duboke i hladne vode i niskih spoljašnjih temperatura (ispod nule), taj deo Glavnog kanala, istražen je tek 29. 8.2000. godine, u izrazito sušnom periodu. U novembru 1999. godine, zbirne vode dva izvora ispred ulaza u pećinu, bile su za 1-2 l/s veće.
Na dan 17.12.2000. godine, Ponorska reka je potekla, ali je nestajala po izduhama, na oko 100 m uzvodno od ponora. Speleološka ekipa nije tada mogla ući u pećinu, s ponorske strane, jer se s leve strane korita, oko 20 m nizvodno od ulaza u ponor, pojavio izvor (oko 2 l/s), pa su bila potopljena sva udubljenja u koritu. Voda je dopirala do ponora kod t. 46. Zbog toga, ekipa je morala da ode na glavni ulaz i da prođe dužim i težim putem do Glinovitog kanala. Istog dana, zbirni proticaj na izvorima ispred pećine, prema proceni, bio je sličan onom iz novembra 1999. godine, bez obzira na enormno sušnu godinu, koja se javlja jednom u 100 godina.
U septembru 2000. godine (20.9.), izdašnost glavnog izvora iznosila je 3 l/s, a bočnog 1,5 l/s.
Glavni izvor nalazi se u dubokom žljebu, ispod odseka visokog 12,65 m, na rastojanju od 50,0 m od ulaza. Izvor je na visini od 294,28 m, tj. niži je od ulaza u pećinu za 26,42 m. Izvor je stalan i ne muti se. (Sl. 23).
(slika 23)
Drugi izvor nalazi se u podnožju kraške litice, istočno od ulaza u pećinu. Voda izvire iz siparskog materijala, na visini od 337,90 m. Od ulaza u pećinu viši je za 17,19 m, a od glavnog izvora 43,62 m. Izvor je danas stalni, što je potvrdila ekstremno sušna 2000. godina. Međutim, u vreme istraživanja B. P. Jovanovića (1951.), izvor je bio periodski i mutio se, posle jačih kiša. Ovaj izvor je viši od uzdužnog profila Glavnog kanala, od ulaza do t. 20 (337,81 m) (Sl. 24).
(slika24)
Treći izvor nalazi se u ponorskoj zoni, levo od ponora, na visini od oko 405 m, tj. od ponora je viši oko 45 m. Ima suprotan smer od prethodna dva izvora: od juga prema severu. Kaptiran je, ali presušuje. Kad ima vode, preliva kaptažu i teče prema Ponorskoj reci, u koju se uliva, s leve strane, oko 150 m uzvodno od ponora. Ima lokalni sliv, na severnoj strani Dubočke rudine, nezavisan od hidro i speleosistema Dubočke pećine. U odnosu na glavni izvor, ispred ulaza u pećinu, viši je za 111 m.
Ovaj primer pokazuje da u krasu nema prostorno i visinski jedinstvenih hidrografskih zona, već se one javljaju u svakom pukotinskom sistemu-slivu, nezavisno.
U toku leta i jeseni 2000. godine, u čitavom slivu Ponorske reke nije bilo ni jednog aktivnog ponora, koji bi davao vodu pomenuitim izvorima, a njihova izdašnost bila je nepromenjena. Kako to objasniti?
– Glavni i bočni izvor su hidrografski nezavisni, tj. svaki ima svoj površinski deo sliva i kolektorski sistem kojim voda otiče do izvora.
– Izvorišna čelenka Ponorske reke razvijena je u kontaktnoj zoni, između nepropustljivih škriljaca i propustljivih i polupropustljivih jezerskih sedimenata. Podloga jezerskim sedimentima u slivu Ponorske reke verovatno su škriljci, a sa približavanjem Dubočkoj rudini, kredni krečnjaci, odnodno fosilni kraški reljef. Atmosferske vode, koje dolaze sa škriljaca, podilaze pod jezerske sedimente, a one koje padnu na sliv, delom otiču površinski, a delom se proceđuju kroz jezerske peskove i šljunkove, dopiru do podloge od škriljaca i krečnjaka i otiču prema krečnjačkoj ploči Dubočke rudine. Odatle, kroz kolektorske sisteme, odlaze prema izvorima ispred ulaza u pećinu.
– Stalnost i malo kolebanje izvor ispred ulaza u pećinu, u najsušnijoj godini stoleća, može se objasniti podzemnim rezervoarima i hidrosuženjima, koji uslovljavaju takav vjosni režim.
U avgustu, a zatim u septembru 2000. godine, imao sam nameru da proverim podzemne hidrografske veze, ali to nije ostvareno, jer nije bilo aktivnih ponora.
Izložene činjenice o izdašnosti izvora su preliminarne, jer su rezultat slučajnih uzoraka. S obzirom da selo Duboka nema dovoljno vode za piće, a raspolaže sa dva bliska izvora, bilo bi korisno da se organizuje sistematsko osmatranje izvora, da bi se utvrdile količine i kvalitet vode. Prema dosadašnjim osmatranjima, minimalni proticaj izvora nije manji od 4-5 l/s. Visoke kote na kojima se nalaze izvori, obezbedile bi gravitaciono razvođenje vode za sva domaćinstva.
Sliv Ponorske reke, do sadašnjeg ponora, zahvata površinu od 4,37 km2. Tome treba dodati i nepoznatu površinu sliva, u okviru krečnjačke ploče, u kojoj se nalazi Dubočka pećina. Prema analizi tog prostora i procena, dodatni sliv zahvata 1,58 km2, odnosno ukupna površina Ponorske reke, do glavnog izvora ispred ulaza u pećinu, iznosi 5,95 km2.
Po M. Ocokoljiću (1984.), srednje godišnje padavine u slivu Peka do Kučeva, iznose 830 mm, a specifični oticaj 9,42 l/s/km2. U tom slučaju, srednji godišnji proticaj Ponorske reke, do ponora, iznosi 0,041 m3/s:
Pošto je površina Ponorske reke do izvora ispred pećine 5,95 km2, to srednji proticaj na izvorima iznosi 56,05 l/s.
Međutim, srednji proticaj na izvorima sigurno je veći, jer je jedan deo sliva Ponorske reke izgrađen na krečnjacima – pokriveni kras, gde je specifični oticaj veći. Prosek za ceo sliv Ponorske reke mogao bi da iznosi q = 15 l/s/km2. U tom slučaju, srednji proticaj izvora iznosio bi 89,0 l/s.
Ako bi se prišlo izgradnji vodovoda za Duboku, onda je bitno utvrditi minimalni proticaj, što bi dalo odgovor na pitanje kakvi i koliki su rezervoari potrebni ili se selo može snabdevati gravitacionom vodom. Pri projektovanju, treba obezbediti odgovarajući preliv na izvorima – biološki minimum, da se ne bi ugasila Ponorska reka, nizvodno od izvora, pa do ušća u Dubočku reku.
KLIMATSKE KARAKTERISTIKE
Kroz Dubočku pećinu periodski protiče Ponorska reka. Pećina ima dva otvora: ponor, dimenzija 4,5 h 0,8 m (3,6 m2) i glavni ulaz, dimenzija 30,0 h 25,0 m (750 m2). Visinska razlika između ponora i ulaza iznosi 38,46 m (359,17 minus 320,71 m2), a visinski gradijent 38,08‰ (38,46:1,010 km).
Opisane karakteristike i merenje temperature i relativne vlažnosti vazduha (Tablica 3), pokazuju da se pećina nalazi pod direktnim uticajem spoljašnjih klimatskih kolebanja. Iako je broj merenja mali, na osnovu stanja pećinskog nakita, evidentno je da je u toku zime ulazni potez u pećinu (do t. 9), izložen niskim temperaturama, zamrzavanju prokapnih voda i obrazovanju ledenih ukrasa. U letnjem periodu, na istom sektoru, temperature su previsoke. Idući dalje, prema ponoru, temperature su ispod optimalnih za pećinski sistem: zimi niže, leti više. Tek kod sastavaka Glavnog i Glinovitog kanala, zimske i letnje temperature su slične, a takođe i relativna vlažnost vazduha.
Uticaj spoljašnjih klimatskih kolebanja oseća se i od ponora, ali je znatno slabiji i bez štete po pećinski nakit, sem na kraćem potezu od ponora. To je posledica malih dimenzija ponora i uticaja stenske mase, a u zimskom periodu i od ponornih voda, koje teku od ponora do niže sastavaka sa Rusaljkinim kanalom. Ponorne vode se ne tom putu „zagreju“, a leti, ako ih bude, one se „rashlade“, pod uticajem temperature stenske mase.
U Glavnom kanalu oseća se strujanje vazduha, koje je najjače na potezu od ponora do Rusaljkinog kanala. Po J. Cvijiću (1895.), koji je pećinu istraživao u letnjem periodu, u blizini ponora, bio je „iznenađen jakim vetrom, koji mi je na susret duvao i rudarske lampe pogasio“. Tada je, na tom potezu, zabeležio temperaturu vazduha od 11°S. Međutim, 27.8.2000. godine, vazduh je strujao prema ponoru, pa se može zaključiti da se pravac vetra menja u toku godine.
Idući prema glavnom ulazu u pećinu, strujanje vazduha je sve slabije, jer se u tom pravcu dimenzije pećine stalno povećavaju. Sem toga, strujanje umanjuju česte promene pravca Glavnog kanala. Prema tome, u zimskom periodu, Glavni kanal je hladniji, a u letnjem topliji, u odnosu na stanje koje bi postojalo da je pećina zatvoren podzemni sistem.
(tablica 3)
Napomena: Mereno je aspiracionim psihrometrom
U Glinovitom i Rusaljkinom kanalu, mikroklimatski uslovi su postojani – konstantni. Za razliku od Glavnog kanala, to su topli delovi Dubočke pećine, jer imaju višu temperaturu od srednje godišnje temperature izvan pećine. To se odnosi i na stanje kod t. 27, jer je merenje obavljeno na početku Glinovitog kanala, a ne u osi Glavnog kanala.
Temperatura vode (10.1.2001.) u jednoj barici u dvorani Carska riznica, iznosila je 10,5°S, a u viru kod t. 9 – 7,0°S. U viru kod t. 5, J. Cvijić (1895.), izmerio je temperaturu vode od 11°S. Dubina vode u viru „zelenkaste boje“, iznosila je 1,6 m.
Temperatura vode bočnog izvora iznosila je 6°S, a zajednička voda, oba izvora, oko 200 m nizvodno od glavnog izvora, u rečnom koritu, iznosila je 7°S (10.1.2001.). Izdašnost bočnog izvora bila je 3-4 puta veća nego 17.12.2000. godine.
ARHEOLOŠKE I PALEONTOLOŠKE KARAKTERISTIKE
Dubočka pećina pružala je povoljne uslove za život ljudi – kao stanište i sklonište. To potvrđuju sledeće činjenice:
– prostrana Ulazna dvorana, koja ima dnevno svetlo na dužini od preko 130 m, sa maksimalnom širinom od 30 m;
– dve terase, sa obe strane rečnog korita, visoke oko 1 m, od kojih je leva terasa zaklonjena od direktnog vazdušnog strujanja;
– obilje vode, iz pećinske reke ili iz glavnog izvora ispred ulaza u pećinu.
I pored svih tih prirodnih kvaliteta, Dubočka pećina nije arheološki istražena, mada ima izvesnih opservacija. U septembru 1991. godine, pećinu je obišla grupa arheologa (B. Jovanović, Tomović i dr.), koji su, na osnovu nekoliko plitkih sondi, izneli mišljenje da je Dubočka pećina bola stanište neolitskog čoveka. Međutim, detaljnija istraživanja nisu ostvarena (7).
F. Kanic (8) pominje da su u pećini nalažene kosti pećinskog medveda, zubi dinoterijuma, koštane igle i druga ljudska oruđa, što dokazuje da je pećina bila naseljena.
U dvorani Carska riznica, nepristupačnom delu pećine, 17.12.2000. godine, otkrili smo životinjske kosti i rogove. Pretpostavili smo da su to kosti domaćih životinja, koje su dospele preko bliskih ponora, u zoni vrtače (t. 4). Pri drugom obilasku Carske riznice, 11.1.2001. godine, otkrili smo kosti pećinskog medveda (zubi, vilica), ali i kosti domaćih životinja. U istoj dvorani, ne više mesta, nalaze se niske kupe guana od slepih miševa. I taj podatak pokazuje da postoji bliska veza sa ponorima u vrtači, koji su nekad bili otvoreni, dok su sada prohodni samo za slepe miševe.
Prema tome, postoje svi razlozi (izuzev sredstav) da se Dubočka pećina arheološki i paleontološki istraži i tako dođe do objektivnih podataka o njenoj prošlosti i značaju za neolitskog čoveka, ali i kasnije.
Da je vreme za istraživanje na izmaku, pokazuju rečno korito i terase u Ulaznoj dvorani. Tragači za zlatom, sve su prekopali, naročito rečno korito i verovatno je dosta arheološkog materijala uništeno. Za vreme speleoloških istraživanja u septembru 2000. godine, u Ulaznoj dvorani zatekli smo četiri muškarca i jednu ženu. Radili su čitav dan i nastaviće u toku noći. Na ulazu su naložili vatru, doneli hranu i piće. Po verovanju, prisustvo žene je važno, jer donosi „sreću“.
MORFOGENETSKA ANALIZA
Evolucija Dubočke pećine odvijala se u sledećim glavnim fazama:
1. Zviško jezero, čija je tektonska potolina složenog oblika i postanka, ispunjena neogenim sedimentima (peskovi i šljunkovi – miocen), oteklo je u pravcu Brnjice (desna pritoka Dunava) i u pravcu doline Peka (preko Kaonske klisure). Novoformirana rečna mreža, sledila je pravce oticanja Zviškog jezera;
2. Ponorska reka, čiji je sliv bio razvijen na jezerskim sedimentima, koristeći inicijalni reljef dna jezerskog basena, potekla je prema jugu, ali je severno od Dubočke rudine skrenula prema severozapadu i postala desna pritoka Radenke (sliv Brnjice);
3. Ključata, čija je izvorišna čelenka u jezerskim sedimentima i starim škriljcima, ima uporedničku orijentaciju, od istoka prema zapadu i sastaje se sa Radenkom i grade Brnjicu. Pritom, Ključata pravi složena, laktasta skretanja, sekući čas jezerske sedimente Zviškog basena, čas starije granitoidne stene. Na njenu orijentaciju svakako je uticao inicijalni reljef dna jezerskog basena. Pošto je prosekla jezerske sedimente, počela je da se useca u otpornim granitoidnim stenama i u njima izgradila duboku klisuru. Kasnije, erozija je odnela jezerske sedimente i onda se u reljefu pojavila anomalija: reka je izgradila deo doline u višem zemljištu i otpornim stenama, a imala je niže zemljište i neotporne stene. To danas tako izgleda. Takva pojava zove se epigenija. Ključata je izgradila ivičnu epigeniju, između sela Klučata i Radenka. Pošto najviša tačka u klisuri, na levoj dolinskoj strani (brdo Kita) iznosi 525 m, jezerski sedimenti bili su viši, bar oko 600 m. Na to upućuju i visine dolinskih strana u kanjonu Brnjice, posle sastavka Ključate i Radenke. Kanjon Brnjice usečen je između Venca (558 m), sa leve strane i Crnog vrha (624 m), sa desne strane. Dubok je 250-500 m;
4. Visina jezerskih sedimenata, ceneći po ivičnoj epigeniji, iznodila je oko 600 m. Međutim, visina jezerskih sedimenata, idući prema jugu, bila je sigurno niža, što je uticalo na orijentaciju Ponorske reke. Dubočka rudina, bila je verovatno pokrivena jezerskim sedimentima, a u najboljem slučaju – ostrvce, opkoljeno jezerskim sedimentima. Koristeći nagib inicijalnog reljefa ili pod uticajem neke prepreke, Ponorska reka je zaustavljena u svom hodu prema jugu i skrenuta je na zapad, prema slivu Radenke;
5. Zasecajući dolinu u neotpornim jezerskim sedimentima, Ponorska reka je dospela do krečnjačke podloge i nastavila je da gradi dolinu u otpornim stenama. Usecanjem doline i otvaranjem ponora i izduha u krečnjacima, otpočelo je sukcesivno skraćivanje Ponorske reke. Prvi ponori bili su na kraju doline, iznad desne dolinske strane Vukosave-Radenke. Zbog male površine sliva i nedovoljne količine vode, Ponorska reka nije mogla da savlada ponore u koritu i postepeno se povlačila prema istoku. Deo doline izgrađen u krednim krečnjacima, oblikovao se u nizne vrtače, od kojih je svaka imala funkciju ponora, u određenoj fazi razvoja;
6. U vreme kada je vrtača (t. 4 = 394,74 m), levo od puta Duboka-Radenka, bila aktivna, izgrađen je Glinoviti kanal. Deo kanala, gde se nalazi Carska riznica, udaljen je oko 100 m od ponorske zone u vrtači. Kada se aktivirao ponor, dubok 18,0 m, prestala je izgradnja Glinovitog kanala, od ponora do sastavaka sa Glavnim kanalom;
7. Daljim sukcesivnim skraćivanjem toka Ponorske reke, otpočela je izgradnja Rusaljkinog kanala. Podzemni kanali te faze, zalaze u dve vrtače: s leve i desne strane puta Duboka-Radenka. Prva je na visini od 391,75 m, a druga na 387,80 m. Rusaljkin kanal i danas raspolaže slabim periodskim tokom, od voda koje padnu u i oko vrtače.
8. Glinoviti kanal je od t. 27 (345,94 m) gradio Glavni kanal Dubočke pećine, dok je za vreme rusaljkine faze izgrađen deo Glavnog kanala od t. 47 (352,60 m), pa do Glinovitog kanala (t. 27). Kada se pojavio novi ponor u Rusaljkinom kanalu, prekinuta je faza prema Glavnom kanalu. Fosilni deo tog kanala, dužine 25 m, ostao je viseći, u odnosu na Glavni i Rusaljkin kanal.
9. Sledeće skraćivanje toka Ponorske reke bilo je na vertikalnoj litici, iznad sadašnjeg ponora. Od tada više nema horizontalonog skraćivanja toka, već njegovo vertikalno spuštanje, do ponora, na koti 359,17 m. Kraški obluk iznad ponora, visok je 45,48 m. Dalje spuštanje ponora zavisi od iznosa snižavanja zagata od jezerskih sedimenata, na uzdužnom profilu Ponorske reke.
10. Deo Dubočke pećine, od ponora do Rusaljkinog kanala je najmlađi. Počev od t. 47, nasleđen je Rusaljkin kanal, a od t. 27, Glinoviti kanal, koji su izgrađeni u prvoj i drugoj fazi;
11. Vode Ponorske reke, dotiču do ponora, periodski. Pritom, male vode dotiču do sekundarnog ponora, kod t. 46. Ako je količina vode veća i uspeva da savlada ponor, onda teku čitavom dužinom Glavnog kanala i pojavljuju se na ulazu, odnosno izlazu iz pećine;
12. Najmlađa hidrografsko-speleološka faza sistema Dubočke pećine, pripada niželežećem pukotinskom sistemu. Pored periodskog ponora na ulazu u pećinu (359,17 m) i ponora u pećini kod t. 46 (351,76 m), postoje i dva izvora. Glavni izvor nalazi se na izlazu iz pećine, u kanjonskom žljebu, na rastojanju od 50 m od izlaza, ispod vertikalnog odseka, visine 12,65 m. Visina izvora je 294,28 m. Od ulaza u pećinu, niži je za 26,43 m. Drugi izvor, sa istočne strane litice, nalazi se ne visini od 337,90 m. Od ulaza u pećinu, viši je za 17,21 m. Pre 50 godina bio je periodski, po B. P. Jovanoviću (1), a sada je stalni, što se potvrdilo u sušnoj 2000. godini;
13. Uzdužni profil najmlađe speleohidrografske faze niži je od uzdužnog profila Glavnog kanala, u zoni glavnog vrela, 26,43 m. Uzdužni profil drugog izvora, viši je od uzdužnog profila glavnog kanala sve do t. 20 (337,81 m). Sudeći po tome, kao i po hidrološkoj situaciji u toku leta 2000. godine, ova vrela su nezavisna, tj. svako ima svoju sabirnu oblast – zonu hranjenja. Iste godine, u dolini Ponorske reke i njenom slivu, nije bilo aktivnih ponora, a izvori nisu presušivali. Navedene činjenice ukazuju da sabirne zone ovih izvora, nisu samo u slivu Ponorske reke već i u krečnjačkoj ploči rudine i van nje, što obezbeđuje stalnost izvora. Sem toga, malo kolebanje izdašnosti izvora, ukazuje na prisustvo vodnih rezervoara u krečnjačkoj ploči i suženja u pukotinskom sistemu, zbog čega je usporeno oticanje. U protivnom, i ovi izvori imali bi periodski proticaj.
14. Dalja evolucija speleosistema Dubočke pećine, u zavisnosti je od dva zagata od polupropustljivih jezerskih sedimenata. Prvi je u zoni glavnog ponora, a drugi je u zoni izvora, ispred ulaza u pećinu. Pritom, veći uticaj ima zagat u zoni ponora nego u zoni izvora, gde je značajno snižen i otvoren prema dolini Peka. Novo vertikalno spuštanje glavnog ponora, zavisi od globalne erozije u slivu Ponorske reke, odnosno usecanju mladog rečnog korita i evakuacije rečnog nanosa, kao produkta vertikalne i bočne erozije u slivu.
TURISTIČKE MOGUĆNOSTI
Dubočka pećina je najveći speleološki objekat na teritoriji opštine Kučevo. Istovremeno, ona je jedna od velikih pećina u istočnoj Srbiji i Srbiji uopšte. Po svojim prirodnim karakteristikama, prostoru u kojem se nalazi, logično je pitanje: da li ispunjava uslove za uređenje za turističke posete? Odgovor je potvrdan, ali se odnosi samo na Glavni kanal i to uz značajne rezerve i ograničenja. Sporedni kanali – Glinoviti i Rusaljkin – ne mogu se koristiti, bez obzira što raspolažu sa najvrednijim lokalitetima pećinskog nakita, jer su malih dimenzija i zatrpani sa ponorske strane. Glinoviti kanal, mogao bi se koristiti, ako bi se otkopao ponor u vrtači (t. 4), čija dubina, u odnosu na Carsku riznicu (t. 39), iznosi 11,07 m. To bi bilo najbolje, ali i najskuplje rešenje.
Iz opisa Glavnog kanala proističe da specifičan sadržaj daju velike dimenzije Ulazne dvorane, koja ima dnevno svetlo, zatim erozivni oblici, nastali radom rečne vode i obrušavanjem tavanica. Pošto je proces obrušavanja sa tavanice i zidova mlađi od prestanka stalnog toka, obrušeni materijal ne odnosi se i ne obrađuje, već stvara haos blokova u Glavnom kanalu. Posebnu atraktivnost daju pojedini lokaliteti pećinskog nakita, od kojih se posebno ističu Homoljski vukovi.
Šta ograničava ili otežava korišćenje Dubočke pećine u turističkoj privredi?
– U opštini Kučevo postoji jedna uređena pećina – Ceremošnja, i druga, čije je uređenje započeto – Ravništarka. Uređenje treće pećine, bilo bi preambiciozno. Međutim, to nije objektivan razlog, ukoliko se nađe ekonomski interes pojedinaca ili privrednih organizacija.
– Visoki troškovi građevinskih radova, na dužini od preko 1 km, uz izgradnju više mostova, dužine do 5 m i regulisanje rečnog korita, od glavnog ponora do ponora u pećini, kod t. 46.
– Periodski tok Ponorske reke je objektivna prepreka, ali se više odražava na cenu građevinskih radova, a manje na opasnost za posetioce, jer su turističke posete vezane za letnji period.
– Pećina bi se koristila od ponora pa prema glavnom ulazu. Autobusi bi dolazili na parking iznad ponora, a zatim dočekivali posetioce u podnožju glavnog ulaza. Staza bi bila jednosmerna, protočna.
– Rasveta Glavnog kanala bila bi vrlo efektna, s obzirom na prirodne osobine kanala i postojeće vrste rasvetnih tela.
Uređenje Dubočke pećine, na opisani način, zahteva bogatiju ekonomsku bazu i privatnu inicijativu. Međutim, ono što se može uraditi odmah, bliskih narednih godina, to je uređenje Ulazne dvorane i prostora ispred pećine, uključujući izvore, vodopad i prastaru vodenicu. Projekat staza i program obilaska, uradio bih naknadno i poklonio Mesnoj zajednici sela Duboke. Po ovom programu, rasveta nije potrebna.
Uređenje Ulazne dvorane i prostora ispred pećine, ima potporu u narodnim običajima i verovanjima, vezanim za pećinu, koji još nisu zabvoravljeni. Jedna od narodnih svetkovina – vašar, vezana je za Biljani petak, koji se praznuje u prvi petak posle Belih poklada (kraj februara ili početak marta). U prošlosti, skupljali su se meštani iz Duboke i okolnih sela. Običaj se može vratiti, uz sadržaj i patinu iz prošlog veka i prve polovine ovog veka. Kada ne bi bilo nehumano i bolno, mogao bi se obnoviti ritual rusaljki. Međutim, taj i drugi drevni običaji, mogli bi se prikazati na otvorenoj pozornici ili u Ulaznoj dvorani, u polumraku. Takođe bi se mogle prikazati pomane, na izvorskim tokovima ispred pećine, zatim pantomima posvećena rusaljkama, uz pratnju karabaša i violine i dr. Na taj način, sačuvali bi se od zaborava drevni običaji, a Duboka bi postala turistički centar, poput Guče i Dragačevskih trubača, ali sa nekoliko programa u toku godine.
Turistički program treba zajedno da pripreme stručnjaci raznih disciplina: speleolozi, etnolozi, arheolozi, turizmolozi, putari, komunalci, predstavnici opštine Kučevo i Mesne zajednice Duboka i dr. Bila bi sreća kada bi se u Dubokoj našao čovek, koji raspolaže izvesnim kapitalom i željom, da svome zavičaju ostavi spomenik trajne vrednosti.
ZAKLjUČAK
Opština Kučevo ima tri velike pećine: Ceremošnju (dužina 775,5 m, površina 4.574 m2), Ravništarku (dužina 589,0 površina 2.908 m2) i Dubočku pećinu, dužine 2.275 m, površine 11.825 m2 i zapremine oko 150.000 m3.
U Dubočkoj pećini razlikuju se tri krupnije celine; Glavni kanal, Glinoviti kanal i Rusaljkin kanal.
Glavni kanal, kojim periodski protiče Ponorska reka, dugačak je 1.010 m, a sa kraćim sporednim kanalima 1.213 m. Zahvata površinu od 7.950 m2 i zapreminu od 128.000 m2 (zajedno sa sporednim kanalima). Izgrađivan je u tri faze, vodama Ponorske reke. Prvu fazu čini glinoviti kanal, drugu rusaljkin kanal i treću, najmlađi deo kanala, između ponora i Rusaljkinog kanala. Pošto je otvoren sa obe strane (ponor i glavni ulaz), izložen je spljašnjim klimatskim uticajima: kolebanje temperature i relativne vlažnosti vazduha. Takva mikroklima negativno utiče na izgradnju pećinskog nakita i izaziva njegovu destrukciju – razaranje. Nakit je izgrađen za vreme stalnog pećinskog toka.
Glinoviti kanal je najstarija hidrografsko-speleološka faza Dubočke pećine. Deo Glavnog kanala, nizvodno od sastavaka Glinovitog i Glavnog kanala, izgradila je Ponorska reka u toj fazi. Glinoviti kanal dugačak je 480 m, a sa kraćim sporednim kanalima 590 m. Zahvata površinu od 2.375 m2 i zapreminu od 15.000 m3. U celini pripada suvoj hidrografskoj zoni. Pećinskim nakitom bogat je potez oko Bunara i dve krajnje dvorane: Paklena gora i Carska riznica, koje raspolažu unikatnim nakitom (tanani stalagmiti i stubovi).
Rusaljkin kanal je sledeća, mlađa faza Dubočke pećine, koji je takođe izgradila Ponorska reka. Kanal je dugačak 380 m, a sa kraćim sporednim kanalima 472 m. Ukupna površina kanalske mreže iznosi 1.500 m2, a zapremina 5.000 m3. Nalazi se u kolebljivoj, prelaznoj hidrografskoj zoni, jer rečnim koritom protiče slab periodski potočić. Siromašan je nakitom, jer je još hidrografski aktivan. Pažnju zavređuje dvoranica, u kojoj se nalazi spomenik mitskoj Rusaljki, koja je izabrana za amblem Dubočke pećine.
Glavni kanal je pod uticajem spoljašnje klime, tako da je preko zime hladniji, a preko leta topliji nego što bi bilo normalno za zatvorene speleosisteme. U Glinovitom i Rusaljkinom kanalu, temperatura i relativna vlažnost vazduha su nepromenljive; kreću se oko 10°S i oko 100%.
Bez obzira na prirodne karakteristike, uređenje Dubočke pećine za turističke posete, nije u bliskoj budućnosti. Ima više razloga: u opštini Kučevo, jedna pećina je uređena (Ceremošnja), a druga je u pripremi (Ravništarka); građevinski radovi bi bili skupi; kroz pećinu periodski protiče Ponorska reka. Međutim, ima osnova i predlaže se uređenje Ulazne dvorane (rasveta nije potrebna) i prostora ispred pećine, uz obnavljanje nekih običaja i verovanja, vezanih za taj prostor.
Treba organizovati detaljna paleontološka i arheološka istraživanja. Takođe treba organizovati osmatranje izvora ispred ulaza u pećinu, da bi se utvrdila njihova izdašnost i na osnovu toga izradio projekat za vodosnabdevanje sela Duboka, kvalitetnom izvorskom vodom.